Η βία από το σανίδι στην παιδική ψυχή

Της ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

«Το παιδί είναι ένα τριαντάφυλλο με κλεισμένα ακόμα τα πέταλά  του». Ο στοχασμός αυτός του Κικέρων δείχνει να είναι ο πλέον κατάλληλος για να περιγράψει κανείς ένα παιδί. Κάπως έτσι λοιπόν θα λέγαμε ότι η παιδική ψυχή είναι ένα λουλούδι που δεν έχει ανθίσει, αλλά βρίσκεται στην ανάπτυξη. Για αυτόν ακριβώς το λόγο θα πρέπει τα ερεθίσματα που θα πάρει και τα βιώματα που θα έχει ένα παιδί να μην «τραυματίσουν» την αθώα ψυχή του...

Δυστυχώς, ο κόσμος μας δεν είναι αγγελικά πλασμένος και αυτό γιατί πολλοί καλοθελητές φροντίζουν στο βωμό του χρήματος να θυσιάζουν αθώες ψυχές. Η βία είναι παντού διάχυτη γύρω μας. Από την τηλεόραση, τις ταινίες, τα παιχνίδια μέχρι και το παιδικό θέατρο.

Οι παιδικές παραστάσεις μπορεί να είναι «ένας μόνο από τους πολλούς παράγοντες που θα επηρεάσει το παιδί και θα το οδηγήσει στη βία», όπως μας είπε ο δικηγόρος-εγκληματολόγος Παναγιώτης Παπαϊωάννου, δεν παύουν όμως να εισχωρούν υποσυνείδητα στην ψυχή του παιδιού και να το επηρεάζουν, κάτι στο οποίο πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση, μας τόνισαν η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος-συγγραφέας Αλεξάνδρα Καππάτου και η συγγραφέας παιδικών βιβλίων και γνώστρια της ψυχολογίας Μάρα Χωματίδη.

Το ρεπορτάζ αυτό γίνεται με αφορμή την παράσταση «το παιδί και το κουδουνάκι», την οποία παρακολουθήσαμε μένοντας άναυδοι με το μήνυμα που, ηθελημένα ή άθελά της, περνάει υποσυνείδητα-και αυτή είναι η πιο ύπουλη μορφή βίας- στο παιδί. Στην υπόθεση του έργου, το δέντρο επιλέγει να κρατήσει το κουδουνάκι του παιδιού παρά την προσπάθεια του μικρού να το μεταπείσει. Το τρομερό σε αυτό το παραμύθι όμως, το οποίο προς έκπληξή μας μάθαμε ότι είναι παραδοσιακό! είναι πως το παιδί χρησιμοποιεί το στοιχείο του φόβου προκειμένου να πάρει πίσω αυτό που του ανήκει. Δηλαδή, όταν βλέπει πως το δέντρο δεν καταλαβαίνει με το καλό χρησιμοποιεί την απειλή λέγοντας στο δέντρο πως αφού δεν του το δίνει θα πάει στο τσεκούρι για να το κάνει κομμάτια. Κάπως έτσι κυλάει και η υπόλοιπη υπόθεση, η οποία στηρίζεται στον εκφοβισμό! Εντέλει το παιδάκι καταφέρνει να πάρει πίσω το κουδουνάκι του με την απειλή, καθώς το τσεκούρι πηγαίνει στο δέντρο και το δέντρο φοβάται και καταλαβαίνει το λάθος του!

Προσοχή, γιατί είναι πολύ εύκολο  αυτό το βίαιο μήνυμα να περάσει απαλά και χωρίς να το συνειδητοποιήσουν ούτε τα ίδια τα παιδιά, αλλά ούτε και οι γονείς τους, αφού η παράσταση πλημμυρίζεται με τραγουδάκια, μουσικά όργανα και πολλά… γελάκια, που όμως προσπαθούν να καλύψουν αυτό ακριβώς το μήνυμα! Σημειωτέων, ότι πρόκειται για μια παράσταση που προορίζεται για παιδιά 3-8 ετών, παιδάκια, δηλαδή που είναι σε μια πολύ τρυφερή ηλικία και όπως μας είπε και η κα. Καππάτου «δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν και να διαχειριστούν αυτό που βλέπουν ή βιώνουν».

«Η αγάπη , η εξερεύνηση αυτού του θαύματος, η υπευθυνότητα και η φροντίδα για ένα καθαρό και προστατευμένο περιβάλλον από κάθε εχθρικό σκοπό πρέπει να περνάει ως μήνυμα μέσα από τις παιδικές παραστάσεις», δηλώνει η Μάρα Χωματίδη, η συγγραφέας παιδικών βιβλίων και εξηγεί ποια είναι κατά τη γνώμη της τα κακώς κείμενα σε μια παιδική παράσταση: «Τα κακώς κείμενα για εμένα είναι όταν προσπαθείς να διαφθείρεις μια αθώα ψυχή περνώντας της ανήθικα μηνύματα που δεν έχουν ίχνος σεβασμού απέναντι στην ίδια τη ζωή. Μηνύματα που δεν εξυμνούν αξίες όπως η φιλία, η αγάπη, η ανιδιοτέλεια, ο σεβασμός,η εμπιστοσύνη,  η μοναδικότητα του καθενός μας, η συλλογικότητα, η υπευθύνοτητα και η γνώση, αυτή η απέραντη δύναμη της γνώσης για το κάθετι γύρω μας», λέει συγκεκριμένα.

«Μια παιδική παράσταση, όπως και το παραμύθι, φέρνει αντιμέτωπο το παιδί με τους φόβους της εγκατάλειψης από τους γονείς, τις ανασφάλειές του, τους προβληματισμούς του. Το παιδί γνωρίζει τη ζήλια, την επιθετικότητα και βέβαια εκτός από τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία που του προσφέρει το βοηθάει να αναπτύξει τη φαντασία. Το παιδί δέχεται πολύ σημαντικά μηνύματα», λέει χαρακτηριστικά η Αλεξάνδρα Καππάτου, ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος- συγγραφέας, ερωτηθείσα για το αν μια παιδική παράσταση μπορεί πράγματι να επηρεάσει τον ψυχισμό ενός παιδιού.

Τι συμβαίνει όμως όταν μια παιδική παράσταση παράγει τη βία;

«Είναι ένα φαινόμενο που παρατηρούμε σε πολλές παραστάσεις. Στα μικρά παιδιά η βία και η επιθετικότητα είναι στοιχεία που υπάρχουν μέσα τους. Τα παιδιά βρίσκουν πολλούς τρόπους να την εκφορτίσουν. Άλλα μέσα από τη φαντασία τους (κυρίως τα μικρά παιδιά) και άλλα μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν με τους συνομηλίκους τους ή τα διάφορα πείσματα στους γονείς τους», αναφέρει η κα. Καππάτου και προσθέτει πως «όταν ένα παιδί είναι εκτεθειμένο σε βίαιες καταστάσεις κυρίως μέσα στο σπίτι του είναι πολύ φυσικό από αυτά που βλέπει ενδεχομένως να επηρεαστεί και να αυξηθεί ο τρόπος διαχείρισης της βίας».

Η Μάρα Χωματίδη δείχνει να είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη απέναντι στο ζήτημα «παιδιά», μιας και πολύ συχνά έρχεται σε επαφή με αυτά. Η ίδια είναι κατηγορηματική: «Μια παράσταση που περιέχει το στοιχείο της βίας και υποκινεί τα παιδιά να πιστέψουν πως με τη βία όλα λύνονται και πως η βία είναι θεμιτή, περνάει στα παιδιά το μήνυμα της τρομοκρατίας και του εκφοβισμού. Απορρίπτεται άμεσα η έννοια της δημοκρατίας και του σεβασμού, η δύναμη του λόγου και η αξία  της ζωής. Αν υπάρχουν φαινόμενα βιας σε μια παιδική παράσταση αυτό εγώ το θεωρώ έγκλημα και θεωρώ συνεργούς όλους όσοι συμμετέχουν στην προβολή των συγκεκριμένων παραστάσεων. Σε τέτοιες παραστάσεις ένα πρέπει να γίνεται: Να πέφτει η αυλαία. Τελεία και παύλα», δηλώνει η πετυχημένη συγγραφέας και μέλος της Ένωσης συγγραφέων και λογοτεχνών Ευρώπης.

Γιατί το κράτος επιτρέπει να λειτουργούν ή ακόμα χειρότερα χρηματοδοτεί παραστάσεις, που παράγουν ακατάλληλα μηνύματα για τα παιδιά;

«Το θέμα της κρατικής χρηματοδότησης σε παιδικές παραστάσεις με ανεπίτρεπτα μηνύματα για τα παιδιά ενίοτε έχει να κάνει με θέματα δημοσίων σχέσεων, ίσως με το ποιος είναι πιο εμπορικός  και ίσως ακόμη και με ανθρώπους που δεν έχουν γνώσεις και όλα καταλήγουν στον ίδιο κοινό παρονομαστή, στις δημόσιες σχέσεις και στα κοινά συμφέροντα».

Η συγγραφέας, Μάρα Χωματίδη, επισημαίνει πως ένα παιδί δεν παρακολουθεί απλά μια παράσταση, αλλά συμμετέχει ουσιαστικά με το μυαλό, τη σκέψη, τη φαντασία του. «Το παιδί ταξιδεύει μέσα από αυτό που βλέπει και σημασία έχει μέσα από αυτό το ταξίδι να μπορέσεις να του προσφέρεις  σωστά μηνύματα. Δεν μπορεί να μη σκεφτείς αν με αυτό που θα παρουσιάσεις σε ένα παιδί μπορεί να το τραυματίσεις ψυχολογικά ή να το φοβίσεις ή να το μειώσεις», λέει χαρακτηριστικά.

Η δε κα. Καππάτου τονίζει πως όλα είναι θέμα του πώς θα το αντιμετωπίσει ο γονιός. «Πρέπει οι γονείς όταν έχουν μικρό παιδί να επιλέγουν πολύ προσεκτικά τις παραστάσεις στις οποίες θα πάνε το μικρό τους και προτού το πάνε να το προετοιμάσουν κατάλληλα. Στα δε μεγαλύτερα παιδιά να αποφασίσουν μαζί, βλέποντας περιλήψεις των έργων ποιο είναι αυτό που θα άρεσε στο παιδί τους. Είναι γεγονός ότι ένα παιδί που δεν έχει προετοιμαστεί κατάλληλα είναι πιθανό να μην μπορεί να διαχειριστεί αυτό που θα βιώσει στην παιδική παράσταση. Έτσι πολλά παιδιά παρουσιάζουν φόβο και ανασφάλεια στον βραδινό ύπνο. Δηλαδή, θέλουν να κοιμηθούν με τους γονείς τους ή παρουσιάζουν άγχος κατά τον αποχωρισμό των γονιών τους την ώρα του βραδινού ύπνου και να δυσκολεύονται εξαιρετικά να κοιμηθούν. Ο γονιός δεν καταλαβαίνει που οφείλεται αυτό, αλλά είναι πολύ πιθανόν αυτό να αποδοθεί σε κάτι το οποίο το έχει αναστατώσει. Ένα ισχυρό μήνυμα που έχει δεχτεί το παιδί εκείνη την ημέρα μπορεί να είναι αυτό που του έχει κινητοποιήσει αυτό το φόβο», υπογραμμίζει η ειδήμων.

Πράγματι, τα παραπάνω μας επιβεβαίωσε η Έφη Ρούσσου, μια μητέρα δυο παιδιών, η οποία μας εκμυστηρεύτηκε πως «η κόρη μου είναι τεσσάρων χρόνων και ένα βράδυ ξύπνησε απότομα. Μου είπε ότι είδε στον ύπνο της πως την κυνηγούσαν δράκοι και τότε θυμήθηκα πως είχαμε πάει μαζί σε μια παράσταση πριν ένα χρόνο, στην οποία ακόμα και η υπόνοια εμφάνισης δράκου την τρόμαξε. Ε λοιπόν αυτή η εμπειρία ήταν τρομακτική για την Ελενίτσα».

Η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος-συγγραφέας καλεί τους γονείς «όταν βλέπουν κατά τη διάρκεια της παράστασης ότι κάτι τρομάζει το παιδί τους και αν εκείνο τους ζητήσει να βγει έξω, να μην το πιέσουν να παραμείνει στην παράσταση, προκειμένου να προσαρμοστεί. Να σέβονται δηλαδή οι γονείς αυτό που αισθάνεται το παιδί τους και ας το βγάλουν για λίγο έξω αν δεν μπορούν να το μεταπείσουν εκείνη τη στιγμή, εξηγώντας του αυτό που γίνεται.»

Ο δικηγόρος-εγκληματολόγος Π. Παπαϊωάννου δηλώνει πως «ο κίνδυνος είναι διάχυτος και τα μηνύματα τα αρνητικά είναι αναμεμειγμένα με θετικά ή και με ουδέτερα. Άλλες φορές με μηνύματα που αποτελούν τροφή σκέψης για τα παιδιά και τα οποία είναι οπωσδήποτε με παρονομαστή το τι διαπαιδαγώγηση έχει στο παιδί. Οι αναπαραστάσεις βίας πιθανόν να είναι παράγοντας εγκληματογέννεσης, αλλά δεν είναι μονοσήμαντος παράγοντας. Έχει πολύ μεγάλη σημασία το τι διαπαιδαγώγηση δίνει ο γονιός στο παιδί».

Αξιοσημείωτο είναι ότι στην παράσταση «το παιδί και το κουδουνάκι», την ώρα που ένας από τους ηθοποιούς ρωτούσε τους μικρούς θεατές για το τι πρέπει να γίνει προκειμένου να πάρει πίσω το κουδουνάκι του ο ήρωας, ένας μικρούλης από το κοινό απάντησε «να φωνάξει την αστυνομία»!

Ο εγκληματολόγος υποστηρίζει πως «αυτό είναι μια θετική παράπλευρη συνέπεια της παράστασης», ενώ η παιδοψυχολόγος πως «οι γονείς των μικρών παιδιών προσπαθούν να τους περάσουν το μήνυμα της αστυνομίας και η αστυνομία για το παιδί το συγκεκριμένο μπορεί να ήταν από φόβο. Μην το θεωρείτε απαραίτητα καλό αυτό που είπε το παιδί, γιατί οι γονείς μπορεί να του έλεγαν συνέχεια ότι αν κάνεις κάποιο κακό τότε θα φωνάξουμε την αστυνομία. Τα μηνύματα βίας πρέπει να υπάρχουν με προσοχή μέσα στα παιδικά έργα, οι συντελεστές θα πρέπει να τα περνάνε με εύπεπτο τρόπο στους μικρούς θεατές σεβόμενοι την ηλικία τους και βέβαια από την πλευρά τους οι γονείς να επιλέγουν τα έργα με βάση τι είναι ικανό το παιδί στην ηλικία που βρίσκεται κάθε φορά να αντιληφθεί καθώς η δική τους συμβολή θα είναι καθοριστική στο να προετοιμάσουν το παιδί για το έργο».

Σε πολλές παραστάσεις βλέπουμε ότι δεν υπάρχει ηλικιακή κλίμακα, δηλαδή δεν αναφέρεται σε ποια ηλικία τα παιδιά θα μπορούν να παρακολουθήσουν την εκάστοτε παράσταση.

Όπως λέει η κα. Καππάτου: «Πολλά παιδιά στην τρυφερή ηλικία των 3, 4 ετών όταν βλέπουν μια παράσταση με βίαια νοήματα μαζεύονται, φοβούνται και αγχώνονται ειδικά όταν τα έργα προορίζονται για μεγαλύτερες ηλικίες». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «ακόμα και η ηλικιακή γκάμα από 3-6 ετών, δεν βοηθάει. Δηλαδή, αλλιώς ένα παιδί αντιδράει στην ηλικία των 3, αλλιώς στην ηλικία των 4 και αλλιώς στην ηλικία των 4,5. Έτσι, το κάθε παιδί ερμηνεύει αυτό που βλέπει με γνώμονα καταρχήν την ηλικία του, δεύτερον τα βιώματά του, τρίτον τη σχέση που έχει με τους δικούς του και βέβαια από αυτά εξαρτάται ο τρόπος που θα βιώσει το μήνυμα, πώς θα το εισπράξει και πώς θα επενεργήσει πάνω του», τονίζει η Α. Καππάτου.

Ο δικηγόρος και εγκληματολόγος έρχεται να επιβεβαιώσει τα λεγόμενα της παιδοψυχολόγου, λέγοντας πως «τα μηνύματα που θα λάβει το παιδί εξαρτώνται και από το τι θα συζητήσει το παιδί με το γονιό, τι άλλες παραστάσεις έχει πριν και πολύ μετά, την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση που του έχει δώσει ο γονιός».

Ένα εύλογο ερώτημα είναι με ποιό κριτήριο επιλέγεται η ηλικία των παιδιών, που μπορούν να παρακολουθήσουν την εκάστοτε παιδική παράσταση.

Σύμφωνα με την κα. Χωματίδη «η ηλικιακή κλίμακα καθορίζεται από το περιεχόμενο του παραμυθιού, από τις γνώσεις που έχει η κάθε ηλικία του παιδιού. Μην ξεχνάτε όμως πως το παραμύθι γενικά δεν έχει ηλικία, φτάνει μέχρι τα βαθιά γεράματα. Στη συγκεκριμένη παράσταση που αναφέρετε, μάλλον έπαιξε ρόλο το περιεχόμενο, το δεντράκι, το τσεκούρι, το παιδάκι με το κουδουνάκι, το νερό, ο γάτος… ήταν στοιχεία απλά και γνωστά στα παιδάκια. Η ιστορία ήταν απλή, δεν χρησιμοποίησαν άγνωστες λέξεις ή έναν πολύπλοκο μύθο με άγνωστα και καθόλου οικεία στοιχεία προς τα παιδιά της συγκεκριμένης ηλικίας. Με λίγα λόγια ο μύθος και το πώς παρουσιάζεται κάνει τη διαφορά»

Στην προέκταση των παιδικών παραστάσεων με μηνύματα βίας, βρίσκουμε φαινόμενα όπως η ενδοσχολική βία, το λεγόμενο bulling και η επιθετικότητα.

Όπως σημειώνει η Μάρα Χωματίδη «Όλα παίζουν ρόλο για να αναπτυχθούν φαινόμενα όπως η ενδοσχολική βία ή ο εκφοβισμός και φυσικά δεν μπορεί το παιδικό θέατρο να μείνει στο απυρόβλητο. Τα παιδιά είναι εκτεθειμένα σε έναν κόσμο που προβάλλει τη βια ως τρόπο ζωής. Κοιτάξτε τα παιχνίδια,  την τηλεόραση, την κοινωνία μας, όλα γύρω τους είναι σαν να τους φωνάζουν συνθήματα όπως : Ο θάνατος σου η ζωη μου.  Το παιδί στην αρχή το βλέπει ως παιχνίδι όλο αυτό και είναι το θύμα, αλλά δεν αργεί δυστυχώς η στιγμή που θα γίνει το ίδιο το παιδί ο θύτης. Στο παιδικό θέατρο θα πρέπει άμεσα να αλλάξει αυτό, δεν επιδέχεται αναβολή. Το παιδικό θέατρο πρέπει να προσφέρει γνώση στα παιδιά, να τα ωθεί για κάτι καλύτερο, για κάτι ανώτερο».

Το κακό ξεπερνάει τις παιδικές παραστάσεις. Η επιθετικότητα, η βία, ο δόλος, η ψευτιά και η πονηριά περιτριγυρίζουν το παιδί κάθε μέρα σε κάθε του ενασχόληση και τομέα της ζωής του. Από τις παιδικές παραστάσεις, μέχρι τα παιδικά παραμύθια, τα dvd, τα κινούμενα σχέδια, αλλά και τα παιχνίδια.

«Υπάρχουν αναπαραστάσεις τηλεοπτικές και ηλεκτρονικές, οι οποίες έχουν τεράστια δύναμη, έχουν τη βία άμεση, άλογη και χωρίς να είναι συνδεδεμένη με το οποιοδήποτε κίνητρο. Είναι αναπαραστάσεις που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παιδί, ή με παιδιά ή με απεικονίσεις παιδιών πχ μικρά ανθρωπόμορφα όντα», αναφέρει ο γνωστός εγκληματολόγος και υποψήφιος Διδάκτωρ Εγκληματολογίας του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η Αλεξάνδρα Καππάτου με τη ματιά της παιδοψυχολόγου αναφέρει πως: «Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με τη βία από πολύ νωρίς, μέσα από τα παιχνίδια, που είναι βίαια, κυρίως τα αγορίστικα, όπως π.χ ο πόλεμος κλπ. Επίσης και μέσα από τα διάφορα dvd που βλέπουν, που κι αυτά περιέχουν βία».

Όσο για το αν πολλοί θιασάρχες ή σκηνοθέτες εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι τα παιδιά δεν μπορούν να καταλάβουν το κακό και γελούν με απλά πράγματα, η Μάρα Χωματίδη αναφέρει: «Τα παιδιά μπορούν να καταλάβουν τα πάντα, είναι σφουγγάρια. Απλά τα παιδιά δεν έχουν την πονηριά για να βαπτίσουν το κακό σε καλό. Αυτό είναι δικό μας θέμα, των μεγάλων παιδιών. Τα παιδιά μπορεί να γελάσουν με το "κακό" μέσα απο μια θεατρική παράσταση αλλά θα φοβηθούν αν το κακό έχει κακό σκοπό, κακή διάθεση. Όσο για τα διάφορα συμφέροντα που υπάρχουν στο χώρο ο τελικός κριτής σε αυτά τα συμφέροντα και ο πιο δύσκολος αντίπαλος είναι ο πιο ανιδιοτελής, το παιδί.».

Τελικά το χρέος ενός παιδικού συγγραφέα ποιο είναι;

«Ένας παιδικός συγγραφέας θα πρέπει να νιώθει και να βλέπει τον κόσμο όπως ένας απλός και συνειδητοποιημένος άνθρωπος. Να σέβεται και να τιμά τις αξίες. Να νιώθει γονιός απέναντι στο παιδί και συνοδοιπόρος απέναντι στο γονιό. Να ολοκληρώνει το έργο του με ήθος και υπευθυνότητα.Τα παιδιά είναι σαν ήλιοι, σαν μικροί ήλιοι στο πολύτιμο και μικρό-γήινο σύμπαν μας», λέει η κα Χωματίδη, βρίσκοντάς μας απολύτως σύμφωνους.

Ας φροντίσουμε λοιπόν να διατηρηθεί το φως τους αγνό και αμόλυντο από κάθε είδους «σκοταδισμό». Είθε αυτοί οι μικροί ήλιοι να φωτίζουν αιώνια με καλοσύνη και αγνότητα τον μικρό, γήινο και σκοτεινό πλανήτη μας!